Kraków, który uchodzi za najpiękniejsze miasto Polski, jest najcenniejszą skarbnicą narodowej kultury. Znakomicie zachowany układ urbanistyczny Starego Miasta, jego architektura, zbiory sztuki i pamiątek historycznych stawiają go w rzędzie najważniejszych ośrodków europejskiego dziedzictwa kulturowego. W swej historii Kraków pełnił nie tylko funkcję stolicy Królestwa Polskiego, był także – i to o wiele dłużej -centrum sztuki polskiej.
Pierwsze budowle kamienne
Już w IX w. na skalnym wzniesieniu nad zakolem Wisły istniał gród obronny, otoczony drewniano-ziemnymi fortyfikacjami. W tym miejscu, zwanym Wawelem, wzniesiono jedne z najwcześniejszych na ziemiach polskich monumentalne budowle kamienne (przełom X i XI w.). Ich resztki zachowały się w obrębie przyziemia obecnego zamku i można je oglądać w ramach ekspozycji „Wawel Zaginiony”. Najbardziej znana jest przedromańska rotunda Najświętszej Marii Panny (zwana też śś. Feliksa i Adaukta), wybudowana na planie czteroliścia z płasko łupanego kamienia. Po pierwszej katedrze (z ok. 1020 r.) pozostały jedynie drobne szczegóły archeologiczne, z drugiej (ok. 1070 r.) zachowała się krypta św. Leonarda, trzynawowa hala ze sklepieniem krzyżowym, wspartym na kolumnach, powszechnie uważana za jedno z najpiękniejszych polskich wnętrz epoki romańskiej (trwającej u nas od XI do XIII w.). Dziś stanowi ona centralną część pomieszczeń grobów królewskich.
