Styl gotycki
Najwcześniejsze budowle, zapowiadające nowy styl, który we Francji rozkwitł już w drugiej połowie XII w., zaczęły się pojawiać w Krakowie dopiero w okresie, gdy systematyczna akcja osadnicza tworzyła zarysy dzisiejszego miasta, a więc mniej więcej 100 lat później niż na zachodzie Europy. Około 1250 r. ukończono budowę prezbiterium kościoła Dominikanów, zaś w 1269 r. – kościół Franciszkanów. Choć żadna z tych budowli nie zachowała się w pierwotnym kształcie, warto wiedzieć, że różniły się od wcześniejszych m.in. zastosowaniem cegły jako budulca oraz nowym systemem sklepień.
Naprawdę nowe gotyckie formy ujawniły się w budowanej od 1320 r. trzeciej z kolei katedrze wawelskiej. Posiadała ona sklepienia krzyżowo-żebrowe, oparte na luku ostrym, będące wynikiem długiej ewolucji sztuki budowlanej, która zdecydowała o wykształceniu się stylu gotyckiego. Siły ciążenia tych sklepień były równoważone umieszczonymi na zewnątrz masywnymi murowanymi skarpami. Charakterystycznym elementem był ambit, czyli obejście wokół prezbiterium, z ostrołukowymi arkadami otwierającymi się do licznych kaplic okalających bryłę katedry od zewnątrz. Te właśnie kaplice, budowane i przebudowywane w różnych okresach, tworzą swoistą mieszaninę stylów, w dziwny sposób jednak ze sobą zharmonizowanych i wpływających na niebanalną urodę wawelskiej świątyni. Niezwykle bujny rozkwit urbanistyczny i architektoniczny, nieograniczający się do budowli sakralnych, przeżywał Kraków za panowania Kazimierza Wielkiego i pierwszych Jagiellonów.
Z czasów tego pierwszego pochodzi najbardziej znany trzeci kościół Mariacki – główna świątynia mieszczańska, ufundowana przez Mikołaja Wierzynka. Kazimierz Wielki zainicjował budowę dwóch gotyckich kościołów: św. Katarzyny oraz Bożego Ciała – oba usytuowane są na Kazimierzu.
Znamienną cechą większości gotyckich świątyń Krakowa jest układ bazylikowy, czyli taki, w którym nawa główna (środkowa) przewyższa znacznie nawy boczne.
Inną cechą wyróżniającą gotyk krakowski i szerzej – małopolski – jest łączenie cegły jako budulca z kamieniem wykorzystywanym do elementów bardziej dekoracyjnych, jak portale, ościeża, obramienia okien oraz maswerki, czyli ornamenty wypełniające wielkie gotyckie okna, stanowiące zarazem konstrukcję witraży. Zabytki rzeźby epoki gotyku w Krakowie ukazują cały proces rozwojowy tej dziedziny sztuk plastycznych w wieku XIV i XV. Do najcenniejszych i najbardziej reprezentatywnych należą nagrobki królewskie z katedry na Wawelu, od grobowca Władysława Łokietka (lata 40. XIV w.) ukazującego jeszcze pewne cechy wczesnego stylu tzw. miękkiego (miękko łamiące się szaty króla), poprzez nagrobek Kazimierza Wielkiego (ok. 1380 r.) ujmujący wytwornością dojrzałego już stylu, Władysława Jagiełły (ok. 1440 r.) łączący elementy gotyckie z wczesnorenesansowymi wpływami rzeźby burgundzko-flamandzkiej, aż po nagrobek Kazimierza Jagiellończyka (1492 r.) będący arcydziełem późnego gotyku, charakteryzującego się silną ekspresją fizjonomii, podkreślonej jeszcze ostrym modelunkiem szat. Autorem tego ostatniego nagrobka jest Wit Stwosz, który w Krakowie tworzył swe najwybitniejsze dzieła, z ogromnym, drewnianym ołtarzem z kościoła Mariackiego (1477-1489) na czele, będącym niedoścignionym w Polsce przykładem końcowej fazy ewolucji rzeźby gotyckiej.
Również malarstwo, zwłaszcza w XV w., przeżywa okres bujnego rozwoju. W krakowskich warsztatach powstają wówczas liczne malowane ołtarze (tryptyki i poliptyki), które mimo silnych wpływów czeskich, a w późniejszej fazie także północnoeuropejskich, przejawiają własną odrębność stylistyczną. Ewolucję stylu w tym wypadku obserwować można, podobnie jak w rzeźbie, w układzie szat przedstawianych postaci, który staje się coraz bardziej „ostry”. Zmienia się również tło – początkowo gładkie w kolorze złota, z czasem coraz bardziej urozmaicone poprzez odciskanie różnych wzorów, by w końcu stać się tłem krajobrazowym. W przypadku malarstwa ściennego szczególną uwagę zwracają freski w stylu bizantyjsko-ruskim, ozdabiające mury kaplicy świętokrzyskiej w katedrze na Wawelu (ok. 1470 r.).
Mówi się często, że sztuka gotycka w sposób najbardziej pełny wypowiedziała się w witrażownictwie – również zaliczanym do malarstwa. W Krakowie jeszcze w XIV w, powstały warsztaty wytwarzające witraże. Jednakże do naszych czasów zachowało się stosunkowo niewiele autentycznych przykładów tego gatunku sztuki. Najciekawsze są niewątpliwie witraże z klasztoru Dominikanów (ok. 1370 r,) oraz z prezbiterium kościoła Mariackiego (ostatnie ćwierćwiecze XIV w.).
