Teatr Słowackiego
Gdzieś przed siódmą wieczorem, kościół kończył nieszporem, bram teatru ledwo uchylono… (S. Wyspiański, Wyzwolenie)
Przestrzeń placu św. Ducha zdominowana jest przez monumentalny gmach Teatru im. Juliusza Słowackiego wybudowany w 1893 r., który odzwierciedla wielkie ambicje kulturalne Krakowa końca XIX w. Na fasadzie widnieje wykuty napis Kraków narodowej sztuce, przypominający, że teatr zbudowano dzięki składkom społecznym. Postaci zdobiące fasadę to alegorie Poezji, Dramatu, Komedii, Śpiewu, Tańca, Wesołości i Smutku. Podczas przerwy w spektaklach spuszczana jest kurtyna, będąca właściwie wielkim malowidłem pędzla Henryka Siemiradzkiego, na której kłębią się, zgodnie z romantyczną estetyką, postacie związane w jakiś sposób z Teatrem. Para rozłożona swobodnie pośrodku na stopniach to Komedia obejmująca obscenicznego Trefnisia. Pacholę ze skrzydłami za ich plecami to Geniusz Sztuki, który kojarzy obnażone do połowy Dobro i Piękno. Po prawej stronie w korowodzie pląsają Taniec, Muzyka i Śpiew. Po lewej Tragedia w czarnej szacie załamuje mleczne ramiona nad Mordercą, Miłością i ścigającymi ich Widmami.
Budowę nowoczesnego teatru zaczęto od wyburzenia zespołu budynków szpitalnych i klasztornych należących do zakonu duchaków. Decyzja Rady Miejskiej wywołała ostre protesty. Jan Matejko apelował o ratowanie zabytkowego kompleksu przy placu Świętego Ducha, a gdy decyzję o rozbiórce utrzymano w mocy – zwrócił Berło Włodarza na Polu Kultury, przyznawane przez władze Krakowa za wybitne zasługi, i – jak głosi legenda – przeklął to miejsce jako zabrane ubogim.
Do realizacji wybrano projekt, który w ogłoszonym konkursie otrzymał trzecią nagrodę. Zdobywca tego zaszczytnego wyróżnienia, Jan Zawiejski, wzorował się na gmachu Wielkiej Opery w Paryżu. Kamień węgielny pod nowy teatr położyły wybitne aktorki Helena Modrzejewska i Antonina Hoff-mann, a dwa lata później, 21 października 1893 r. nastąpiło uroczyste otwarcie przybytku sztuki.
Z Teatrem związany był również Stanisław Wyspiański – uczestniczył w konkursie na projekt teatralnej kurtyny, malował aktorskie portrety czołowych gwiazd tej sceny i projektowa! dekoracje. Bez powodzenia stara! się o objęcie dyrekcji (przegrał z Solskim), ale z pewnością więcej zrobi! dla teatru jako autor inscenizator wystawianych tu sztuk (16 III 1901 r. odbyta się tu prapremiera Wesela, a akcja Wyzwolenia toczy się na scenie przy pl. Świętego Ducha).
Ówczesna widownia by!a znacznie mniejsza niż obecnie (niewiele ponad 400 miejsc siedzących). Za fotele w pierwszych rzędach należało zapłacić dwa złote reńskie, a za najtańsze miejsce na galerii – 20 centów.
Pierwszym dyrektorem Teatru Miejskiego został Tadeusz Pawlikowski, który stworzył wiodącą w kraju scenę polską. Wystawia! Przybyszewskiego, Staffa, Żeromskiego i Wyspiańskiego. Za jego rządów odbył się w Teatrze pierwszy w Polsce pokaz kinematografu braci Lumiere (listopad 1896 r.).
Dzieło Pawlikowskiego kontynuowali jego następcy – Kotarbiński, Solski, Trzciński, Frycz i Dąbrowski.
Na scenie Teatru im. J. Słowackiego występowała plejada znakomitych aktorów (Modrzejewska, Wysocka, Siemaszkowa, Kamiński, Zelwerowicz, Leszczyński i wielu innych). Gwiazdą pierwszej wielkości był Ludwik Solski (dyrektor teatru w latach 1905-1913), aktor-legenda obdarzony ogromnym talentem i znany ze słabości do jubileuszy. Miał ich trzynaście – ostatni w 1954 r. z okazji 80-lecia pracy na scenie i zbliżających się setnych urodzin. Ludwik Solski zmarł 19 XII 1954 r., a jego ciało spoczęło w Krypcie Zasłużonych na Skałce obok grobów Siemiradzkiego i Wyspiańskiego.
Dziś w Teatrze Słowackiego można podziwiać słynną garderobę Solskiego, na ścianach której uwiecznili swe wizyty młodopolscy artyści. Rysunki, karykatury, autografy, sentencje i malowidła pozostawili Wojciech Kossak, Józef Mehoffer, Włodzimierz Tetmajer, Gabriela Zapolska, Stanisław Wyspiański i inni. W czasie II wojny światowej, gdy teatr przejęli Niemcy, udało się zabezpieczyć garderobę przez zagruntowanie ścian zmywalną farbą.
W czasie, gdy nie odbywają się próby lub spektakle, teatr można zwiedzać pod opieką przewodnika (garderoba Solskiego, kurtyna, wnętrza i zaplecze teatru;, zgłoszenia przyjmuje Biuro Organizacji Widowni), a później odpocząć w znajdującej się w podziemiach kawiarni Pod Chochołami.
Teatr Słowackiego, początkowo zwany Teatrem Miejskim, był przez długie lata najważniejszą sceną w Polsce. Tu wystawiano prapremiery najważniejszych polskich dramatów. Dziadów Mickiewicza (1901 r.), Kordiana Słowackiego (1899 r.). Wesela Wyspiańskiego (1901 r.l oraz Moralność Pani Dulskiej Zapolskiej i dzieła współczesne.