Zarys historii Krakowa

„Gdy chcesz wiedzieć, co to chowa
Nasza przeszłość w swoim łonie,
Jako stara sława płonie:
To jedź, bracie, do Krakowa!“

(W. Pol)

„Kraków od zarania swoich dziejów miał zawsze zniewalający urok wielkości, który jest Polską samą, ogniskiem niewygasłej tradycji polskiej, wolą trwania i wytrwania. Na kamieniach Krakowa ręka historii wyryła najgłębiej, najniezniszczalniej miano — Ojczyzna.

Tężyzną rycerskich mieczy walczących z zalewem germańskim słyną grody Wielkopolski, ośrodkiem buntu przeciw przemocy, bezprzykładnym bohaterstwem słynie Warszawa, Kraków zaś jest miejscem najrdzenniejszej treści duchowych skarbów narodowych”.

(prof. Henryk Mościcki)

Odkrycia archeologiczne na wzgórzu wawelskim potwierdzają istnienie człowieka już w dobie paleolitu, ok. 200 tys. lat temu. Dalsze wykopaliska tak na terenie miasta jak i jego najbliższych okolic udowadniają, że w czasach tzw. kultury łużyckiej, uważanej za prasłowiańską istniało tu dość zwarto zaludnione osadnictwo.

Najstarszym przekazem ustnym, opisanym przez pierwszego dziejopisa polskiego Wincentego Kadłubka w początku XIII w. jest podanie o księciu plemiennym Wiślan, Kraku i jego córce Wandzie. Podanie urozmaicone zostało historią zgładzenia smoka, prześladującego ludność podwawelską. Być może, że postać smoka to symbol jakiegoś najeźdźcy, unieszkodliwionego przez przywódcę plemienia.

Podanie stało się nieśmiertelne, zaś widomymi jego śladami pozostały: Smocza Jama u stóp Wawelu, oraz dwa osobliwe pomniki-kopce: Krakusa i Wandy, która wolała wybrać raczej śmierć w nurtach Wisły niż’małżeństwo z wrogim księciem.

W r. 966 członek poselstwa kalifa Kordoby bawi na dworze Ottona I. Ów Ibrahim syn Jakuba z hiszpańskiej Tortosy pisze w swym raporcie dyplomatycznym m. in. i o Krakowie. W jego sprawozdaniu Kraków to już osada handlowa ze składami towarów.

Wykopaliska archeologiczne potwierdzają, że prasłowiański (łużycki) Kraków posiadał ludność stałą i gęsto osiadłą. W X wieku Kraków był ludny, ruchliwy, kontaktujący się z sąsiadami we wszystkich kierunkach geograficznych. Luźno rozrzucone wokół Wawelu osady miały charakter służebny w stosunku do przywódcy plemiennego.

Wawel jest na przestrzeni dziesięciu wieków, kolejno, świadkiem najpierw rozwoju, potęgi i świetności, potem upadku państwa polskiego.

W IX w. potężne państwo Wiślan, przynależnych językowo do lechickiej grupy Słowian Zach., zostaje podbite przez państwo Wielkomorawskie, czego konsekwencją było przyjęcie przez Wiślan chrystianizmu, obrządku słowiańskiego. W ten sposób Wiślanie o około 100 lat wyprzedzają w przyjęciu chrześcijaństwa Polan Zachodnich.

Państwo Wielkomorawskie upada (906 r.), Wiślanie łączą się z Polanami w jeden organizm państwowy pod rządami Piastów. Moment ten powoduje przejęcie prze? Wiślan obrządku łacińskiego.

Walki scalonej Polski w XI w. z Brzetysławem Czeskim niszczą Poznań, ówczesną stolicę oraz ważny ośrodek — Gniezno, z powstałym tu w 1000 r. arcybiskupstwem. W r. 1000, za panowania Bolesława Chrobrego, obok biskupstw założonych w Kołobrzegu i Wrocławiu, powstaje biskupstwo krakowskie. Przetrwały do dziś kościółek przedromański p. w. Panny Marii (potem ś.ś. Feliksa i Adaukta) okazuje się niewystarczający dla potrzeb coraz liczniejszej ludności. Po roku 1000 powstaje więc na Wawelu katedra romańska, murowana, zniszczona następnie za Kazimierza Odnowiciela (1038 r.) przez Czechów, pod wodzą księcia Brzetysława. W XI w. Kraków przejmuje funkcje stolicy.

Na miejscu zniszczonej przez Czechów katedry powstaje za Władysława Hermana druga katedra romańska; biskup Maurus zakłada bibliotekę i spisuje inwentarz katedry.

Sprowadzeni z Leodium Benedyktyni zakładają w Tyńcu pod Krakowem opactwo przyczyniając S’ę do przeszczepienia na te tereny kultury zachodniej.

Druga połowa XI w. (1079 r.) zaznacza się dramatyczną walką Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem Szczepanowskim.

Dzieje nasze spisuje kronikarz, cudzoziemiec Gallus Anonimus.

Panujący Bolesław Krzywousty dzieli Polskę w 1138 r. między synów, ustalając Kraków siedzibą księcia-seniora. Na skutek tego rozpoczyna się okres wyniszczających walk o Kraków pomiędzy synami Krzywoustego.

Geograf arabski Muhammad il-Idrisi w 1154 r. potwierdza m. in. zręczność rzemieślników, gęste zabudowanie miasta i urodzajność Ziemi Krakowskiej.

Zmieniają się władcy, zaś seniorat zostaje obalony. Następuje podział Polski na księstwa udzielne, Kraków i Sandomierz tworzą jedno z nich. Leszek Biały książę krakowski (1202—1227) konsoliduje rządy. Kraków dostaje się pod władzę Piastów Śląskich, dążących do połączenia Polski w jedną całość.

W tym czasie, ok. 1228 r. biskup krakowski Iwo Odrowąż organizuje ośrodek handlowo-targowy w okolicy kościoła św. Trójcy (rok założenia 1223) będący już typowo miejską gminą, z ludnością polską.

W tym samym ćwierćwieczu bp. krakowski Wincenty Kadłubek spisuje dzieje nasze oraz zakłada studium prawnicze, zalążek przyszłej Akademii kazimierzowskiej.

Narastający rozwój kultury, umysłowej i materialnej zostaje gwałtownie przerwany napadem Tatarów w 1241 r. Tylko na Wawelu i w obronnym kościele św. Andrzeja chroniąca się ludność została uratowana; reszta miasta uległa zniszczeniu.

W r. 1257 panujący Bolesław Wstydliwy nadaje miastu przywilej lokacyjny. Miasto powstaje na planie prostokąta o zaokrąglonych rogach, z szachownicowym układem ulic, z ogromnym, kwadratowym (4 ha) rynkiem, zaludnione częściowo sprowadzonymi śląskimi rzemieślnikami. Książę, ustanawiając dziedziczne wójtostwo, nadał miastu prawa handlowe i własne sądownictwo, co sprzyjało wielkiemu rozwojowi miasta. Przyznana autonomia miejska, tj. przywilej ustanawiania praw dla ludności miejskiej, usamodzielniła radę miejską.

Koło 80-tych lat XIII w. z inicjatywy Leszka Czarnego powstają pierwsze fortyfikacje miasta.